Produkt krajowy brutto (skrót PKB, po angielsku gross domestic product, czyli GDP) – to wartość pieniężna wszystkich dóbr i usług wyprodukowanych w danym kraju (województwie, regionie) i konkretnym roku (okresie). Jest to miara efektów pracy społeczeństwa. Za jego pomocą można ujrzeć jakie efekty przynosi aktualnie funkcjonujące państwo – czy rozwija się, czy też obecnie przechodzi regres. Jest najważniejszym wskaźnikiem tego typu. Przy liczeniu produktu krajowego brutto brane są pod uwagę transakcje na wybranym terytorium geograficznym. Nie ma znaczenia, skąd pochodzi kapitał, liczy się terytorium.
Istnieją różne metody liczenia PKB: metoda wydatkowa, dochodowa oraz produkcyjna.
Zagadnienia produktu krajowego
Żeby zrozumieć produkt krajowy brutto, należy wiedzieć, czym są dobra pośrednie i finalne.
Dobro pośrednie i finalne
- Dobro pośrednie to takie, które pozostało częściowo przetworzone i jest wykorzystywane do produkcji innych dóbr – w tym celu zostaną zużyte. Przykładem dobra pośredniego jest tranzystor wykorzystywany do dalszej produkcji elektroniki.
- Dobro finalne to dobro, które zostało nabyte przez użytkownika końcowego, stanowiąc niezależny gotowy produkt. Przykładem dobra finalnego jest smartfon.
Każde dobro może być jednocześnie dobrem pośrednim lub finalnym. To do którego zostanie zaliczone, zależy od sposobu jego użycia/wykorzystania. Mleko jest przykładem dobra, które może być jednocześnie dobrem finalnym oraz dobrem pośrednim, np. zużywanym do produkcji sera.
Dobra kapitałowe (np. maszyny produkcyjne) są zaliczane do dóbr finalnych, jeżeli nie podlegają amortyzacji w jednym cyklu twórczym (dalej są sprawne po wyprodukowaniu towarów).
Wartość dodana
Jest to różnica pomiędzy ceną sprzedaży danego towaru a kosztami jego wyprodukowania (zakupu). Jest to jedynie kwota, która została dodana.
Cena sprzedaży – koszta = wartość dodana
Czynniki produkcji
Czynniki produkcji dzielimy na:
- Ziemia – zasoby naturalne:
- Dobra pochodzące z natury, np. surowce, wody itp.
- Praca – zasoby ludzkie:
- Praca fizyczna, np. stolarka drewna.
- Praca umysłowa, np. projektowanie domów.
- Kapitał – zasoby kapitałowe:
- Kapitał ludzki, np. wiedza, umiejętności.
- Kapitał rzeczowy, np. maszyny do produkcji.
Jako dodatkowe czynniki określa się również:
- Przedsiębiorczość:
- Umiejętności zarządzania, organizacji – odpowiednie wykorzystanie ziemi, pracy i kapitału.
- Technologię:
- Wiedza o procesach produkcji (co, jak, w jakiej ilości, gdzie).
Liczenie produktu krajowego brutto
Metoda wydatkowa
Liczenie wydatków na dobra i usługi finalne wszelkich podmiotów gospodarczych – w ich skład wchodzą gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa oraz państwo. Zakłada się przy tej metodzie, że suma wydatków wszelkich nabywców jest równa PKB kraju.
Wzór – metoda wydatkowa PKB:
PKB = konsumpcja + inwestycje + wydatki rządowe + zmiana stanu zapasów.
Metoda produkcyjna
Polega na policzeniu wartości produkcji wszystkich dóbr i usług. Przy tym liczeniu bierze się pod uwagę jedynie wartość dodaną.
Wzór – metoda produkcyjna PKB:
PKB = produkcja w kraju – zużycie pośrednie (koszty produkcji) = suma wartości dodanej z całej gospodarki w kraju.
Przykład (mocno upraszczający procesy produkcji):
| Podmiot | Dobro/usługa | Koszt wyprodukowania/kupna | Cena sprzedaży | Wartość dodana (cena-koszt) |
| Rolnik | nasiona>plony | 3 | 5 | 2 |
| Młynarz | plony>mąka | 5 | 6 | 1 |
| Piekarz | mąka>ciasto | 6 | 10 | 4 |
| Sklep | sprzedaż ciasta | 10 | 12 | 2 |
| Suma: | 9zł |
Łączna kwota PKB dla tabelki, wyliczona metodą produkcyjną to 2+1+4+2 = 9zł. Jest sumą wszystkich wartości dodanych.
Metoda dochodowa
Liczymy dochody z własności czynników produkcji.
Wzór – metoda dochodowa PKB:
PKB = dochody z pracy + dochody z kapitału + dochody państwa + amortyzacja.
Właścicielami wszystkich czynników produkcji (praca, kapitał, ziemia, przedsiębiorstwa) są na końcu gospodarstwa domowe, czyli ludzie. Metoda ta doskonale pokazuje, dlaczego spadek PKB oznacza spadek ogólnego dochodu ludzi. Ta zależność stanowi powód, dlaczego wszyscy obserwują produkt krajowy brutto i traktują często jako najważniejszy wyznacznik określający poziom życia w danym kraju.
PKB nominalny i PKB realny
Produkt krajowy brutto dzielimy na nominalny i realny.
- PKB nominalny – liczony według aktualnej wartości pieniądza.
- PKB realny – liczony według realnej wartości pieniądza – uwzględniającej inflację na przestrzeni lat.
100 zł z 2021 roku nie jest tyle warte, ile byłoby w 2000 roku. Inflacja sprawiła, że nie jesteśmy w stanie kupić tylu dóbr, ile wylibyśmy ponad 20 lat temu za 100zł. Inflacja jest zjawiskiem powszechnym w Polsce i na świecie – przy sprawdzaniu PKB na przestrzeni lat należy więc sugerować się produktem krajowym brutto realnym, tylko on pozwala na rzetelne porównania.
Możemy spotkać również:
- PKB potencjalny – wartość produkcji, która mogłaby zostać zrealizowana – o ile ceny pozostaną stabilne oraz z pełnym zatrudnieniem.
Deflator PKB
Deflator PKB, czyli miernik poziomu cen dla gospodarki. Używany do sprawdzania, czy w roku nastąpił realny wzrost PKB, czy tylko zafałszowany przez inflację.
Liczenie deflatora PKB:
deflator = PKB nominalny /PKB realny * 100
Przykład:
2003 rok: produkt krajowy brutto nominalny to 200 Euro i realny to również 200 Euro – deflator dla tego roku wynosi 100 (bo to rok bazowy).
2004 rok: nominalny produkt krajowy brutto wyniósł 600 Euro, a realny to już 350 Euro – deflator to ok. 171, czyli ogólny poziom cen podniósł się aż o 71%, na przestrzeni jednego roku.
PKB ma istotną wadę
Produkt krajowy brutto, jak każdy wskaźnik ma swoje zalety i wady. Jednak w tym przypadku najczęściej zwraca się uwagę na możliwe rozbieżności pomiędzy dobrobytem w kraju, a wynikiem PKB. Wskaźnik ten nie określa dobrze rozwoju jakości życia, gdyż za całą produkcję w kraju może odpowiadać mniejsza część społeczeństwa.
Wzrost gospodarczy a rozwój gospodarczy:
- Wzrost gospodarczy określa ogólny poziom produkcji w kraju.
- Rozwój gospodarczy natomiast określa rozwój jakości życia obywateli kraju.
Oba mogą być kompletnie różne, np. w Szwajcarii jest bardzo wysoki poziom jakości życia, a obywatele są bogaci, jednak PKB Szwajcarii (wzrost gospodarczy) nie jest w ścisłej czołówce państw świata. Działa to również w drugą stronę – duży produkt krajowy brutto nie musi oznaczać wysokiego poziomu jakości życia.
PKB per capita
PKB per capita informuje o wartości produktu krajowego brutto przypadającego na każdego obywatela. W celu wyliczenia produkt krajowy brutto zostaje podzielony przez liczbę obywateli. Liczenie per capita lepiej odzwierciedla średnie bogacenie się obywateli (jednak nadal nie idealnie – w społeczeństwie mogą występować spore dysproporcje w zarobkach, a średnia może być spora).
Mimo wad produkt krajowy brutto nabiera sensu porównawczego, gdy wyliczymy go per capita. Może bowiem wystąpić sytuacja, gdzie jeden kraj posiada mały produkt krajowy, jednak również małą liczbę obywateli – w tym kraju na obywatela średnio przypada spora wartość. W przypadku kiedy to kraj posiada duży produkt krajowy, ale ogromną liczbę obywateli może być znacznie mniejsze dla jednego obywatela niż w kraju, w którym produkt krajowy jest mały, ale liczba obywateli również.
Żeby lepiej zobrazować, jak ważne jest przeliczanie PKB per capita przy porównywaniu państw, przygotowałem porównanie produktu krajowego brutto USA oraz Szwajcarii:
Na wykresie powyżej widać, że produkt krajowy brutto Szwajcarii jest bardzo mały w porównaniu z PKB USA.
Jednak, gdy zestawimy PKB per capita tych państw, nagle okazuje się, że średnio Szwajcarzy są bogatsi od Amerykanów, mimo znacznie mniejszego produktu krajowego brutto.
Warto również zauważyć, że przy porównaniach produktów krajowych brutto państw wszystko przelicza się najczęściej na dolary, zgodnie z bieżącym kursem wymiany.
