Stres ma zawsze swój początek w wyzwaniach stawianych nam przez życie. W momencie, gdy stawiane nam wyzwania, stoją na granicy naszych możliwości, bądź je przekraczają, pojawia się stres. Innymi słowy, stres pojawia się wtedy, gdy występuje zaburzenie wymagań i możliwości. Źródłem stresu mogą być zarówno czynniki wewnętrzne (np. konflikt wartości) jak i zewnętrze (np. trudny egzamin). Stres jest nie tylko powodowany przez zbyt duże wymagania, ale również przez zbyt małe (np. czynności rutynowe).
Biologia stresu
Wszystko zaczyna się we wzgórzu. Wzgórze jest swego rodzaju stacją przekaźnikową, do którego trafiają wszystkie informacje z zewnątrz. To wzgórze decyduje gdzie dalej przekazać sygnał, pobudzający inne struktury w ciele do działania. Sygnał ze wzgórza wędruje do ciała migdałowatego. Następnie sygnał przechodzi do podwzgórza. Podwzgórze oddziałuje na przysadkę, która z kolei stymuluję kore nadnerczy do wydzielania kortyzolu, zwanego hormonem stresu. Jest to tak zwany system HPA. Jednocześnie podwzgórze stymuluje rdzeń nadnerczy, przez co wytwarza się adrenalina. Jest to system stresu zwany SAM. Dzięki aktywności obu systemów organizm przygotowany jest do reakcji “walcz lub uciekaj”.
Stres jako bodziec
Jednym z pierwszych psychologów, którzy hołdowali koncepcji stresu jako bodźca, był Irving Janis. Według niego stres psychologiczny u przeciętnego człowieka pojawia się w następstwie zmiany otoczenia, co wywołuje wzrost napięcia emocjonalnego, przeszkadzającego w normalnym funkcjonowaniu.
Główną wadą tej koncepcji jest niejednoznaczność. Nie jest bowiem wytłumaczone ani sprecyzowane, co konkretnie oznacza sformułowanie “przeciętny człowiek”. Dla jednego dana sytuacja może bardzo stresująca, natomiast dla innego może w ogóle stresująca nie być. Obecnie zjawiska stresu nie sprowadza się tylko do reakcji na bodźce zewnętrzne. Obecnie okoliczności zewnętrzne traktowane jako ważna składowa stresu co nazywane jest stresorem.
T. Holmes i R. Rahe stworzyli Listą Stresujących Zdarzeń Życiowych. Lista obejmuje 43 zdarzenia zarówno pozytywne jak i negatywne. Na liście można znaleźć takie wydarzenia jak: śmierć współmałżonka, rozwód, urlop, ciąża czy święta spędzone z rodziną. Każdemu zdarzeniu odpowiada konkretna wartość liczbowa, a poziom stresu stanowi suma owych wartości liczb. Wynika więc z tego, że stres odzwierciedla zmiany, jakie dotykają człowieka.
Wady tej koncepcji widać na pierwszy rzut oka. Przede wszystkim jest to ograniczenie do tylko 43 zdarzeń. Zupełnie ignoruje się drobne wydarzenia (np. hałas), a dodatkowo nie uwzględnia się kontroli doświadczanych sytuacji.
Stres jako reakcja
W tej koncepcji stres jest rozumiany jako naturalna reakcja człowieka. Definiowanie stresu jako reakcji wywodzi się z medycyny. Walter Cannon definiuje stres jako zakłócenie homeostazy, czyli zakłócenie wewnętrznej równowagi człowieka. Hans Selye natomiast, definiuje stres jako „nieswoistą reakcję organizmu na stawiane mu żądania”. W swojej koncepcji Salye wyróżnia dwa rodzaje stresu: dystres i eustres. Eustres jest stresem “dobrym”, motywującym i pobudzającym nas do działania, natomiast dystres jest stresem “złym”, paraliżującym nas w sytuacjach stresowych, odbierającym siły i chęci do działania.
Koncepcje Salyego jak i Waltera odwołują się do stresu jako reakcji biologicznej organizmu na dany bodziec. David Mechanic natomiast stres tłumaczył jako reakcję emocjonalną na dany bodziec i definiuje stres jako reakcję dyskomfortu.
W Polsce jednym z psychologów popierającym koncepcje stresu jako reakcji psychologicznej był Tadeusz Tomaszewski. Według niego stres jest wywoływany przez “sytuację trudną”, z którą jednostka musi się zmierzyć. Tomaszewski “sytuacje trudne” podzielił na: deprywacje, przeciążenia, utrudnienia, konflikty i zagrożenia.
Stres jako relacja
Najbardziej rozpowszechnioną teorią traktującą stres jako relacje jest poznawczo-transakcyjna koncepcja stresu Richarda Lazarusa i Suzan Folkman. Według tej koncepcji stres to “określona relacja między osobą a otoczeniem oceniana jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi”. Wszystko zaczyna się od oceny poznawczej człowieka. Ocenę poznawczą możemy podzielić na ocenę pierwotną, określającą czy dane wydarzenie jest dla mnie stresujące, pozytywne, czy też bez znaczenia, oraz na ocenę wtórną, nastawioną na rozwiązanie sytuacji stresowej.
Symptomy stresu
Strefa poznawcza:
- obniżenie koncentracji i rozproszenie uwagi
- pogorszenie się zdolności perspektywicznego myślenia
- nasilenie zaburzeń myślenia i uleganie złudzeniom
- zmniejszenie się kreatywności
- wzrost możliwości rozpraszania się
- pogorszenie się pamięci długo- i krótkotrwałej
- nieprzewidywalność szybkości reakcji
- zwiększenie częstotliwości popełniania błędów
Emocje:
- nasilają się oznaki hipochondrii
- osłabiają się bariery moralne i emocjonalne
- spada samoocena
- może się pojawić depresja i poczucie bezradności- może się pojawić lęk przed działaniem
- może się pojawić złość
Układ wegetatywny i hormonalny:
- zaburzenia funkcji serca i układu krążenia, nadciśnienie
- podwyższone ryzyko zawału serca
- nieżyt żołądka, wrzody żołądka i jelit, problemy z trawieniem
- zaburzenia snu
- chroniczne zmęczenie
- zaburzenia gospodarki hormonalnej
- zachwiania cyklu miesiączkowego, spadek produkcji nasienia
- zaburzenia funkcji seksualnych
- zmiany skórne
- napadowe zawroty głowy, problemy z oddychaniem, migrena
Układ mięśniowy:
- sztywna mimika
- bębnienie palcami- drżenie
- zagryzanie zębami
- tiki
- jąkanie się
- napięciowy ból głowy
Zachowanie:
- ryzyko agresji
- ryzyko depresji
- ryzyko utraty kontaktu z rzeczywistością
Przyczyny stresu
Przyczyny stresu możemy podzielić pod kątem czasowym, nasilenia oraz lokalizacji stresora. Czasowe stresory dzielimy na ograniczone w czasie (np.egzamin) oraz na przewlekłe (np. stres chroniczny, którego źródłem może być nieuleczalna choroba lub praca). Stresory, których kryterium jest nasilenie, możemy podzielić na słabe (codzienne utrapienia), umiarkowane oraz silne (wydarzenia o charakterze traumatycznym np. śmierć bliskiej osoby). Natomiast stresory oparte na kryterium lokalizacji dzielimy na wewnętrzne i zewnętrzne.
Długotrwałe skutki stresu
PTSD
Jest to zespół stresu pourazowego, który pojawia się w odpowiedzi na doświadczenie sytuacji traumatycznej (np. śmierć bliskiej osoby). Jednakże zespół może, ale nie musi pojawić się na skutek stresorów o charakterze traumatycznym. Stresory traumatyczne to m.in. śmierć, zagrożenie śmiercią, poważne zranienie lub przemoc seksualna. Objawy PTSD to: odtwarzanie zdarzenia, unikanie, zmiany w pobudzeniu i reaktywności oraz negatywne zmiany w treściach poznawczych i nastroju związane ze zdarzeniem traumatycznym.
Wzrost potraumatyczny
Są to pozytywne zmiany, które powstają w wyniku podejmowanych prób mających na celu poradzenie sobie z następstwami traumatycznych wydarzeń. Następstwem wzrostu potraumatycznego może być większa wartość przypisywana życiu i zmiana priorytetów, cieplejsze i bliższe relacje z innymi ludźmi, większe poczucie mocy osobistej, odkrycie u siebie nowych możliwości lub nowego ukierunkowania własnego życia oraz rozwój duchowy.
Wypalenie zawodowe
Jest konsekwencją przedłużonej ekspozycji na stres. Charakteryzuje się poczuciem niemocy, braku wiary w swoje umiejętności oraz poczuciem bezsensowności wykonywanej pracy. Wypalenie zawodowe jest wypadkową wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji i obniżonego poczucia dokonań osobistych.
Sprawdź ile zapamiętałeś 🙂
Bibliografia
- Heszen, I. (2014). Psychologia stresu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Ogińska-Bulik, N., &Juczyński, Z. (2010). Osobowość: stres a zdrowie. Difin.
- Litzke, S.M. i Schuh, H. (2007). Stres, mobbing i wypalenie zawodowe. Gdańsk: GWP.
